Top­lum ola­rak sanat kav­ra­mı­na hep uzak­tan bak­tık. Evet Bak­tık! Oysa sanat sa­de­ce gör­sel ya da es­te­tik du­yu­la­ra hitap eden bir ifade şekli de­ğil­dir. Sanat ga­le­ri­le­re hap­se­di­lip, du­var­lar­da gö­rü­lecek ya da di­ji­tal ek­ran­lar­da var ola­cak sa­de­ce gö­re­bil­me­yi kap­sa­yan, ki­şiy­le ara­sın­da me­sa­fe ya­ra­ta­cak bir eylem de­ğil­dir. Eğer öyle ol­say­dı, son yüz­yıl­da sa­nat­çı­la­rı­mız ço­ğal­mış, sanat eser­le­ri üre­ti­mi­miz art­mış, hem fi­zi­ki hem tek­no­lo­jik im­kân­lar­la ko­lay­lık­la her şeye ula­şıp uzak de­di­ği­miz şey­le­ri yakın kı­la­bi­lir­dik.

Bu söy­le­mim­den kimse umut­suz­lu­ğa ka­pıl­ma­sın. Az önce bah­set­ti­ğim SIĞ ka­lıp­la­rı ge­ri­de bı­ra­ka­rak SIR ile za­ma­na mey­dan oku­yan muh­te­şem bir sa­nat­tan bah­se­de­ce­ğim. As­lın­da bu sanat dalı yüz­yıl­lar­dır gün­de­lik ha­ya­tı­mı­zın için­de bi­zim­le bir­lik­te nefes alıp ve­ri­yor. Bu ya­zım­da sa­na­tın en renk­li hal­le­rin­den biri olan Çini’den bah­se­de­ce­ğim.

Çini Sa­na­tı, sa­na­tın top­lum için ol­du­ğu­nu en güzel renk ve de­sen­ler­le ifade eden ge­le­nek­sel bir Türk Sa­na­tı­dır.
Top­rak, su, hava ve ateş.
Kâ­ina­tın eşsiz or­ga­nik renk­le­ri.
Top­ra­ğın, cam ve ateş ile dansı.
Nasıl tanrı sır­la­rı­nı renk­ler­le ve­ri­yor­sa çini us­ta­sı da top­rak üs­tü­ne nak­şe­der ya­ra­dı­lı­şın tüm renk­le­ri­ni.

Çini sa­na­tı­nın kül­tü­rü­mü­zü yüz­yıl­lar­dır nasıl şe­kil­len­dir­di­ği­ne, kı­sa­ca ta­rih­çe­si­ne ba­ka­lım. Bu sanat bin yılı aşkın bir sü­re­dir bizim kül­tü­rü­mü­zü kat­man kat­man et­ki­le­miş­tir. Geç­mi­şi ilk Müs­lü­man Türk Dev­let­le­ri’nden Ka­ra­han­lı­lar’a kadar uzan­mak­ta­dır. Çini, Büyük Sel­çuk­lu­lar ve Ana­do­lu Sel­çuk­lu­la­rı’nın eser­le­ri­nin şe­kil­len­me­sin­de et­ki­li ol­muş­tur. Os­man­lı Dev­le­ti ile bir­lik­te yeni bir dönem baş­la­mış­tır. Ana­do­lu’da ise İznik’ten baş­la­yıp, Kü­tah­ya, Ça­nak­ka­le ve Konya’da uy­gu­la­ma alanı bul­muş­tur.

Ak­lı­nız­dan bu çi­ni­le­rin ‘saray için mi ya­pı­lı­yor­du’ so­ru­su ge­çe­bi­lir. Ge­nel­de İznik çi­ni­le­ri saray için ya­pıl­mış fakat Kü­tah­ya çi­ni­le­ri halk için yap­tı­rıl­mış­tır.

Çini, uzun zaman is­te­yen zorlu bir sa­nat­tır. Açık­ça­sı sabır işi­dir. Killi top­rak hamur ha­li­ne ge­ti­ri­lir ve pi­şi­ri­lir. Çe­şit­li renk ve mo­tif­ler­le süs­len­dik­ten sonra sır (cam) küp­le­rin­den ge­çi­ri­lir. Al­tı­nın saf­laş­tı­rıl­ma­sı için ateş­ten geç­me­si ge­rek­ti­ği gibi sır­la­nan top­ra­ğın renk­le­ri­nin can­lan­ma­sı ve hayat bul­ma­sı için de ateş ge­rek­li­dir. Sonra o müt­hiş dö­nü­şüm ger­çek­le­şir. En güzel en par­lak renk­le­riy­le çini or­ta­ya çıkar.

Asır­lar­dır bizim top­rak­la­rı­mız­da insan ru­hu­nu iyi­leş­tir­mek, gözü ve ruhu din­len­dir­mek için bir araç ola­rak kul­la­nıl­mış­tır. Bunun so­nu­cu ola­rak din­sel (cami, türbe vb), mi­ma­ri (saray, köşk, çeşme vs) ya­pı­la­rı­nın dış ve iç yü­zey­le­ri­ni süs­le­miş on­la­ra bir kim­lik ka­zan­dır­mış­tır. Hal­kın gün­lük ha­ya­tın­da kul­lan­dı­ğı kap kaçak, ak­se­su­ar, mi­ma­ri­de kul­la­nı­lan çi­ni­le­rin renk ve de­sen­le­rin­de­ki sem­bol­ler top­lu­mun geç­miş­ten gü­nü­mü­ze yaşam şe­kil­le­ri­ni, ha­yal­le­ri­ni, tarz­la­rı­nı, inanç­la­rı­nı vs gü­nü­mü­ze ulaş­tır­mış­tır. Böy­le­ce bu sanat ko­lek­tif bi­lin­ci, kül­tü­rel de­vam­lı­lı­ğı, aidi­yet, kim­lik gibi önem­li un­sur­la­rın ta­şın­ma­sın­da katkı sağ­la­mış­tır.

Bu sa­na­tın, bu say­fa­ya sı­ğa­ma­ya­cak kadar sırrı ol­du­ğu­nu bu sa­na­tı icra eden­ler bi­le­cek­tir. Yine de bana önem­li gelen bir hu­su­sa de­ğin­me­den geç­mek is­te­mem. Bu sa­na­tın us­ta­sı ola­bil­mek için sa­de­ce ye­te­nek ye­ter­li de­ğil­dir. Tek­nik ve üslup ola­rak be­lir­li bir ol­gun­lu­ğa eriş­me­nin yanı sıra belli bir ahlak an­la­yı­şı­na da sahip olmak ge­rek­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da çini sa­na­tı ge­le­ne­ği hiç­bir şe­kil­de diğer kül­tür ve on­la­rın ürün­le­ri­ni kü­çüm­se­mez, öte­ki­leş­tir­mez. Ak­si­ne on­la­ra saygı du­ya­rak on­lar­la kar­şı­lık­lı bir ilham iliş­ki­si kurar.

Bu us­ta­lar ge­le­nek­le­ri iti­ba­riy­le, öğ­ren­ci­le­ri­ne sa­de­ce çini sa­na­tı­nı öğ­ret­mez. On­la­ra za­ma­nı doğru kul­lan­ma­yı, sabrı, di­sip­li­ni, den­ge­yi, uyumu da öğ­re­tir.

Bu ge­le­ne­ğin ve tüm ge­le­nek­sel sa­nat­la­rı­mı­zın her bi­ri­nin çok in­ce­lik­li hayat sır­la­rı ol­du­ğu ve ev­ren­sel doğ­ru­la­rı ba­rın­dır­dı­ğı­nı her geçen gün şa­şı­ra­rak ve hay­ret­le öğ­ren­me­ye devam edi­yo­rum.

Sanat ula­şıl­maz ve gizli ol­ma­sın. Sanat yemek ye­di­ği­miz ta­bak­ta olsun. Kahve iç­ti­ği­miz fin­can­da olsun ki ren­gâ­renk söz­ler çık­sın gön­lü­müz­den. So­ka­ğı­mı­zın du­va­rın­da, okul­la­rı­mız­da, çar­şı­la­rı­mız­da, tan­rı­ya sı­ğın­dı­ğı­mız ma­bet­le­ri­miz­de olsun. Sanat bi­zim­le ya­şa­sın, bize ka­rış­sın.

Yeni dün­ya­nın renk­siz ha­li­ne kan­ma­ya­lım, kan­dı­rıl­ma­ya­lım. Gö­zü­müz­den renk­le­rin si­lin­me­si­ne izin ver­me­ye­lim.

Renk­ten yok­sun bir şeyi ha­tır­la­ya­bi­lir miyiz?

Ya­ra­dı­lı­şın sırrı renk­ler­de giz­li­dir.

Kütahya Çini 19.yy

Yeşil Cami 14.yy İznik/Bursa 

Çinili Köşk 15. yy 

Baba Nakkaş Uslübu Çini Kase
Elif Uzun